Mpangilio wa Maneno: Muundo wa Kirai

Mpangilio Mkali wa Maneno

Katika Globasa, mpangilio wa maneno ulio imara kwa kiasi fulani hutumika ndani ya virai.

Virai Nomino

Virai nomino huwa na muundo ufuatao, kama inavyoonyeshwa katika jedwali hapa chini:

(Kifafanuzi) + (Kikamilisho) + Kichwa

Kwa kuwa vifafanuzi na vikamilisho ni vya hiari, kirai nomino kinaweza kuwa na nomino moja tu, kwa mfano, kitabu.

Viwakilishi Nafsi ya Tatu Mwishoni mwa Virai Nomino

Virai nomino lazima kila mara viishie na nomino au kiwakilishi. Wakati wowote nomino inapoeleweka na kuachwa, kiwakilishi lazima kichukue nafasi yake, badala ya kuacha kifafanuzi au kikamilisho kikining'inia. Bila matumizi ya viwakilishi kukamilisha virai nomino, virai kama hivyo vingekuwa na maana tofauti au kuunda sentensi zisizo kamili na hivyo zisizo za kisarufi.

Kionyeshi + Kiwakilishi = Kirai Nomino Kamili

Banete ergo velosi ji banete ergo hanman.
Baadhi hufanya kazi haraka na baadhi hufanya kazi polepole.

Bila kiwakilishi te, sentensi ingesema:
Ban ergo sen velosi ji ban ergo sen hanman.
Kazi zingine ni za haraka na kazi zingine ni za polepole.

Kivumishi Kimilikishi + Kiwakilishi (Kiwakilishi Kimilikishi) = Kirai Nomino Kamili

Yusu gami ergo velosi mas misu te ergo hanman.
Mwenzi wako hufanya kazi haraka lakini wangu hufanya kazi polepole.

Bila kiwakilishi te, sehemu ya pili ya sentensi ingesema:
Misu ergo sen hanman.
Kazi/ajira yangu ni ya polepole.

Kipimo + Kiwakilishi = Kirai Nomino Kamili

Dua basataytiyen ergo velosi mas un te ergo hanman.
Watafsiri wawili hufanya kazi haraka lakini mmoja hufanya kazi polepole.

Bila kiwakilishi te, sehemu ya pili ya sentensi ingesema:
Un ergo sen hanman.
Kazi moja ni ya polepole.

Kivumishi + Kiwakilishi = Kirai Nomino Kamili

Day manyen ergo velosi mas lil te ergo hanman.
Mtu mkubwa hufanya kazi haraka lakini yule mdogo hufanya kazi polepole.

Bila kiwakilishi te, sehemu ya pili ya sentensi ingesema:
Lil ergo sen hanman.
Kazi ndogo ni ya polepole.

Virai Vitenzi

Virai vitenzi vinafanana katika muundo na virai nomino:

Vialama vya Vitenzi

Kama vifafanuzi, vialama vya vitenzi (nun, le, xa, ger, am, na) huwekwa mwanzoni mwa virai vitenzi.

Vielezi

Kama inavyoonekana katika sentensi hapo juu, vielezi (au virai vielezi) kwa kawaida hutangulia vitenzi.

Vinginevyo, vielezi vinaweza kuwekwa baada ya kitenzi, mara tu baada ya yambwa, ikiwa ipo.

• Ikiwa sentensi haina yambwa tendwa au yambwa tendewa, kielezi kinaweza kufuata kitenzi mara moja.

Femyen danse meli.
Mwanamke anacheza kwa uzuri.

• Hata hivyo, ikiwa sentensi ina yambwa, kirai kielezi lazima kifuate yambwa zote mara moja.

Mi le gibe pesa tas coriyen volekal koski mi le befobi ki te xa morgi mi.
Nilimpa pesa mwizi bila hiari kwa sababu niliogopa kwamba angeniua.

Vielezi vinaweza pia kuhamishwa hadi mwanzoni mwa sentensi, mradi tu kuna kituo dhahiri chenye koma ili kutenganisha kirai na sehemu nyingine ya sentensi. Bila kituo, kivumishi/kielezi kinaweza kufasiriwa kimakosa kama kinarekebisha kiima.

Velosi, bwaw glu sui.
Haraka, mbwa anakunywa maji.

Unyum, te le idi cel banko.
Kwanza, alienda benki.

Ukanushaji

Kielezi kanushi no hutangulia mara moja neno au kirai kinachokanushwa.

Manyen no godomo bur danse.
au: Manyen danse no godomo bur.
Mtu huyo hachezi vibaya sana.

Katika sentensi ya pili hapo juu, no iko pamoja na sehemu nyingine ya kikamilisho hadi mwisho wa sentensi. (Mtu huyo alicheza, lakini si vibaya sana.)

Vinginevyo, no inaweza kutangulia kitenzi mara moja na kufasiriwa kama inarekebisha kitenzi pamoja na vielezi vyake vya maelezo.

Manixu no danse godomo bur.
Mtu huyo hachezi vibaya sana.

Virai Vitenzi Vishirikishi

Virai vitenzi vishirikishi vina muundo ufuatao:

na + kirai kitenzi

Tazama Virai Vitenzi Vishirikishi chini ya Muundo wa Sentensi.

Virai Vihusishi

Globasa, kama lugha nyingi za SVO (Kitenzi-Kiima-Yambwa), hutumia vihusishi badala ya vielezi tamati. Virai vihusishi huundwa na kihusishi kikifuatiwa na kirai nomino.

Nafasi ya virai vihusishi ndani ya sentensi imeelezewa chini ya Muundo wa Sentensi.

Vielezi vya Mkazo

Mbali na no (si), Vielezi vya mkazo, kama vile sol (tu), pia (pia, vilevile) na hata (hata), havionekani katika jedwali la Virai Nomino na Virai Vitenzi hapo juu. Sababu ya hili ni kwamba vielezi vya mkazo vinaweza kuonekana mahali popote katika sentensi, kulingana na kile kinachorekebishwa katika sentensi. Vielezi vya mkazo kila mara hutangulia kirai au neno vinavyorekebisha.

Misu gami glu sol kafe fe soba.
Mwenzi wangu hunywa kahawa tu asubuhi.

Misu gami glu kafe hata fe axam.
Mwenzi wangu hunywa kahawa hata jioni.

Pia misu gami glu kafe fe soba.
Mwenzi wangu, pia, hunywa kahawa asubuhi.

Virai Vivumishi Changamano

Virai vivumishi changamano huja baada ya nomino wanazozirekebisha.

Kivumishi/Kielezi pamoja na Kirai Kihusishi

kitabu eskrido fal misu doste
kitabu kilichoandikwa na rafiki yangu

alimyen hox kos yusu sukses
mwalimu mwenye furaha kwa mafanikio yako

Virai Vivumishi/Vielezi vya Kulinganisha

nini maxmo lao kom misu sodar
mtoto mkubwa kuliko kaka yangu

Vishazi Vishirikishi

Katika Globasa, vishazi vishirikishi huletwa na kiashiria kishirikishi kinachorekebisha hu na kudumisha mpangilio wa kawaida wa maneno. Ni muhimu kutambua kwamba kiunganishi hu hakina kifani kamili katika Kiswahili lakini kwa kawaida hutafsiriwa kama ambaye, ambacho, au ambayo/ambao/ambayo/ambazo.

Vishazi Vishirikishi vyenye Kiwakilishi Rejelezi

Vishazi vishirikishi ambavyo vinahitaji kiwakilishi kurejelea mtangulizi hutumia kiwakilishi kishirikishi rejelezi cha lazima da (yeye, huyo, hicho, hao, huyo, huyo, hao, hao).

Te sen femixu hu da lubi mi.
"Yeye ni mwanamke ambaye huyo ananipenda."
Yeye ni mwanamke ambaye ananipenda.

Te sen femixu hu mi lubi da.
"Yeye ni mwanamke ambaye mimi ninampenda huyo."
Yeye ni mwanamke ambaye ninampenda.

Mi le sonxi katatul hu mi kata roti yon da.
"Nilipoteza kisu ambacho nilikatia mkate kwa hicho."
Nilipoteza kisu ambacho nilikatia mkate.

Kamisa hu mi suki da sen blue. au To sen blue, kamisa hu mi suki da.
"Shati ambalo ninalipenda hicho ni la bluu." au "Ni la bluu, shati ambalo ninalipenda hicho."
Shati (ambalo) ninalipenda ni la bluu. au Ni la bluu, shati (ambalo) ninalipenda.

Kumbuka: Kama inavyoonekana katika mfano wa mwisho, wakati kishazi kishirikishi ni sehemu ya kiima, sentensi inaweza kupangwa upya ili kuweka kiini cha sentensi kwanza na kuhamisha kishazi kishirikishi hadi mwisho wa sentensi. Hii husaidia kufanya sentensi iwe rahisi kuchakatwa.

Kivumishi kimilikishi dasu kinatumika katika vishazi vishirikishi kama ifuatavyo:

Te sen manixu hu dasu sodar kone mi.
"Yeye ni mtu ambaye kaka yake ananijua."
Yeye ni mtu ambaye kaka yake ananijua.

Te sen manixu hu mi kone dasu sodar.
"Yeye ni mtu ambaye mimi ninamjua kaka yake."
Yeye ni mtu ambaye ninamjua kaka yake.

Manyen hu dasu gami Globasa sen misu doste. au Te sen misu doste, manyen hu dasu gami Globasa.
"Mtu ambaye mwenzi wake anaongea Globasa ni rafiki yangu." au "Yeye ni rafiki yangu, mtu ambaye mwenzi wake anaongea Globasa."
Mtu ambaye mwenzi wake anaongea Globasa ni rafiki yangu. au Yeye ni rafiki yangu, mtu ambaye mwenzi wake anaongea Globasa.

Vishazi Vishirikishi vyenye Kielezi Rejelezi Kilinganifu

Vishazi vishirikishi ambavyo kielezi kilinganifu kinarejelea mtangulizi ni kama ifuatavyo:

Kitabudom hu mi ergo denloka sen day.
"Maktaba ambamo ninafanya kazi humo ni kubwa."
au
Kitabudom hu denloka mi ergo sen day.
"Maktaba ambamo humo ninafanya kazi ni kubwa."
Maktaba ambamo ninafanya kazi ni kubwa.

Din hu mi xa preata denwatu sen Lunadin.
"Siku ambayo nitafika wakati huo ni Jumatatu."
au
Din hu denwatu mi xa preata sen Lunadin.
"Siku ambayo wakati huo nitafika ni Jumatatu."
Siku ambayo nitafika ni Jumatatu.

Badala ya vielezi vilinganifu, virai vihusishi vinaweza kutumika kuwasilisha sentensi zenye maana sawa.

Kitabudom hu mi ergo in da sen day.
"Maktaba ambayo ninafanya kazi ndani yake ni kubwa."
au
Kitabudom hu in da mi ergo sen day.
"Maktaba ambayo ndani yake mimi ninafanya kazi ni kubwa."
Maktaba ambamo ninafanya kazi ni kubwa.

Din hu mi xa preata fe da sen Lunadin.
"Siku ambayo nitafika juu yake ni Jumatatu."
au
Din hu fe da mi xa preata sen Lunadin.
"Siku ambayo juu yake nitafika ni Jumatatu."
Siku ambayo nitafika ni Jumatatu.

Vishazi Vishirikishi katika Virai Nomino Visivyo Maalum

Virai nomino visivyo maalum vyenye vishazi vishirikishi vinaweza kuundwa na to/te pamoja na kielezi kilinganifu rejelezi au da.

Mi no suki to hu mi ergo denloka.
"Sipendi pale ambapo ninafanya kazi."
au
Mi no suki to hu denloka mi ergo.
"Sipendi pale ambapo humo ninafanya kazi."
Sipendi mahali ninapofanyia kazi.

Mi suki to hu yu broxa misu tofa denmaner.
"Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu hivyo."
au
Mi suki to hu denmaner yu broxa misu tofa.
"Ninapenda jinsi hivyo unavyochana nywele zangu."
Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu.

Am gibe tas mi to hu mi vole da.
"Nipe kile ninachotaka hicho."
Nipe kile ninachotaka.

Mi no suki te hu yu le seleti da.
"Simpendi yeye/wao ambaye ulimchagua huyo."
Simpendi yule uliyemchagua.

Vinginevyo, vinaweza kuundwa na nomino pamoja na kirai kihusishi rejelezi au da.

Mi no suki loka hu mi ergo in da.
"Sipendi mahali ambapo ninafanya kazi humo."
au
Mi no suki loka hu in da mi ergo.
"Sipendi mahali ambapo humo ninafanya kazi."
Sipendi mahali ninapofanyia kazi.

Mi suki maner hu yu broxa misu tofa yon da.
"Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu kwa hicho."
au
Mi suki maner hu yon da yu broxa misu tofa.
"Ninapenda jinsi ambayo kwa hicho unachana nywele zangu."
Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu.

Am gibe tas mi xey hu mi vole da.
"Nipe kitu ninachotaka hicho."
Nipe kitu (ambacho) ninataka.

Mi no suki person hu yu le seleti da.
"Simpendi mtu uliyemchagua huyo."
Simpendi mtu uliyemchagua.

Vishazi Virekebishi Visivyo Vishirikishi

Nomino wakati mwingine hurekebishwa na vishazi ambavyo si vishirikishi, kwa maneno mengine, vishazi visivyo na kipengele rejelezi. Vishazi hivi huletwa kwa kutumia feki.

Singa begude idey feki maux ger abil na sahay te.
Simba alifurahishwa na wazo kwamba panya angeweza kumsaidia.

Vishazi vyenye feki badala ya Vishazi Vishirikishi vyenye hu

Virai nomino vyenye maneno ya mahali, wakati, namna na sababu vinaweza kurekebishwa kwa kutumia vishazi vyenye feki badala ya vishazi vishirikishi vyenye hu. Kwa maneno mengine, ili kuunda sentensi fupi bila vishazi rejelezi, feki inaweza kuchukua nafasi ya hu pamoja na kielezi kilinganifu rejelezi au kirai kihusishi (hu denloka/hu in da, hu denwatu/hu fe da, hu denmaner/hu yon da, hu denseba/hu kos da).

Mi no suki restoran feki imi le yam.
"Sipendi mgahawa tuliokula."
Sipendi mgahawa tuliokula.

Te sokutu (fe) moy mara feki te estaycu.
"Yeye huanguka kila wakati anaposimama."
Yeye huanguka kila wakati anaposimama.

Mi suki maner feki yu broxa misu tofa.
"Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu."
Ninapenda jinsi unavyochana nywele zangu.

Seba feki yu no xwexi sen koski yu no abyasa.
"Sababu ambayo hujifunzi ni kwa sababu hufanyi mazoezi."
Sababu ambayo hujifunzi ni kwa sababu hufanyi mazoezi.