Alfabeti na Matamshi

Alfabeti

Herufi Kubwa dhidi ya Herufi Ndogo

Kwa sasa hakuna sheria maalum katika Globasa kwa matumizi ya herufi kubwa. Wazungumzaji wa Globasa wako huru kutumia herufi kubwa kwa hiari yao hadi wakati utakapofika wa kuweka sheria au miongozo kama hiyo.

Majina ya Herufi

Unapotamka maneno kwa sauti, majina ya herufi yanaweza kufupishwa.

• Vokali: a, e, i, o, u
• Konsonanti: be, ce, de, n.k.

Konsonanti

Vidokezo

c - kamwe si [k] kama katika cup (Kiingereza) au [s] kama katika cent (Kiingereza)

c, k, p na t - inapendekezwa kutamkwa kwa sauti ya hewa (ingawa si kwa nguvu kama katika Kiingereza) ili kuzitofautisha vyema na sauti zake zinazolingana; kibadala kinachoruhusiwa: sauti ya hewa yenye nguvu, kama katika Kiingereza

d, t - kamwe si kama matamshi ya Kimarekani ya d na t kati ya vokali, kama katika lady na meter (Kiingereza)

Katika Kiingereza cha Kimarekani, d na t huenda zikatamkwa kama [ɾ] zinapotokea kati ya vokali (leader, liter, n.k). Fonimu [ɾ], au inayoitwa tap, inakaribiana sana na r ya Kihispania (na Globasa). Wazungumzaji wa Kiingereza wenye lafudhi za Kimarekani wanapaswa kuwa waangalifu kutamka kila mara d ya kweli (d katika done, si katika leader) na t ya kweli (t katika talk, si katika liter) katika Globasa.

g - kamwe si [dʒ] kama katika gym (Kiingereza)

h - inapendekezwa kutamkwa kama sauti ya ghuna ya velar isiyo na sauti, isichanganywe na [χ], sauti ya ghuna ya uvula isiyo na sauti

Sauti ya ghuna ya velar inatamkwa katika sehemu moja ya matamshi kama [k], na inafanana na sauti ya paka anayepiga kelele. Kinyume chake, sauti ya ghuna ya uvula ni sauti ya koromeo zaidi inayotamkwa nyuma zaidi kwenye koo ambapo mtetemo wa uvula unaonekana. Kibadala kinachoruhusiwa: [h], kama katika hotel (Kiingereza).

l - inapendekezwa kutamkwa kama [l] nyepesi au laini katika nafasi yoyote, badala ya [ɫ], inayoitwa l nzito, inayotamkwa katika Kiingereza katika nafasi ya mwisho ya silabi, kama katika bell; linganisha na matamshi ya Kifaransa ya belle

ng - inaweza kutamkwa kama [ŋ] katika nafasi ya mwisho ya silabi (kama inavyoonekana katika nomino za pekee tu); mahali pengine kama [ŋg]

r - inapendekezwa kutamkwa kama mguso mmoja badala ya mtetemo

s - daima kama [s] isiyo na sauti; kamwe si [z] kama katika visit (Kiingereza)

Katika Kiingereza, s huenda ikatamkwa kama [z] kati ya vokali au katika nafasi ya mwisho ya neno. Katika Globasa, s hubakia daima bila sauti.

w na y - vibadala vinavyoruhusiwa: kama vokali zisizosisitizwa (u na i)

Tazama Mkataba wa Tahajia hapa chini.

x - kamwe si [ks] kama katika taxi (Kiingereza)

z - daima kama sauti moja ya s; kamwe si [ts] kama katika pizza (Kiingereza/Kiitaliano)

Vibadala Vingine vya Konsonanti

Kulingana na lugha ya asili ya mtu, vibadala vingine vya konsonanti vinaruhusiwa pia. Kwa mfano, baadhi ya wazungumzaji wa Kihispania wanaweza kutamka h kama [χ] badala ya [x]. Wazungumzaji wa Kifaransa wanaweza kutamka r kama [ʁ] badala ya [ɾ]. Wazungumzaji wa Kimandarini wanaweza kutamka x kama [ʂ] au [ɕ] badala ya [ʃ]. Vibadala hivi na vingine kama hivyo vinaruhusiwa pia.

Jedwali lifuatalo linaorodhesha alofoni zote za konsonanti zinazobadilishana kwa uhuru. Alofoni ya kwanza iliyoorodheshwa kwa kila fonimu ndiyo matamshi bora ya Globasa. Makumi mengine ya alofoni za mgawanyo wa ziada (alofoni ambazo hutegemea mazingira ya kifonetiki) huenda zikasikika miongoni mwa wazungumzaji wengi, lakini kila mtu anapaswa kujitahidi kutokengeuka sana kutoka kwa seti ya alofoni zilizoorodheshwa hapa.

Vokali

Vokali za Globasa (a, e, i, o, u) zinatamkwa kama katika Kihispania, Kiitaliano au Kiesperanto.

Vibadala vya Vokali

a - inapendekezwa kutamkwa [ä], vokali ya kati wazi isiyo na mzunguko; ya mbele [a] na ya nyuma [ɑ] ni vibadala vinavyoruhusiwa

e - inapendekezwa kutamkwa [e̞], vokali ya kati ya mbele isiyo na mzunguko; ya kati iliyo karibu [e] na ya kati iliyo wazi [ɛ] ni vibadala vinavyoruhusiwa

o - inapendekezwa kutamkwa [o̞], vokali ya kati ya nyuma yenye mzunguko; ya kati iliyo karibu [o] na ya kati iliyo wazi [ɔ] ni vibadala vinavyoruhusiwa

u - Inapendekezwa kutamkwa [u], vokali iliyofungwa ya nyuma iliyo na mviringo, ya nyuma iliyobanwa[ɯᵝ] ni kibadala kinachokubalika.

Ufupisho (Elision)

Katika baadhi ya matukio, hasa katika ushairi na maneno ya nyimbo, e katika nafasi ya mwanzo wa neno (inapofuatwa na -s- na konsonanti nyingine) inaweza kunyamazishwa na kubadilishwa na alama ya kunakilisha.

espesyal au 'spesyal

Mkazo (Stress)

Silabi katika Globasa zina mkazo au hazina mkazo. Kwa maneno mengine, Globasa haitumii mkazo wa pili.

Maneno Yenye Silabi Moja

• Maneno yote ya maudhui yenye silabi moja (nomino, vitenzi, vivumishi, vielezi) yana mkazo.

Maneno yenye silabi moja yanaweza kuwa na mkazo au kutokuwa na mkazo kulingana na kinachohisiwa kuwa cha asili zaidi kwa wazungumzaji. Ikiwa kuna shaka, miongozo ifuatayo inayopendekezwa inaweza kutumika:

• Maneno ya kiutendaji yenye silabi moja yasiyo na mkazo: vihusishi, viunganishi na chembe (ikiwa ni pamoja na chembe za aina za vitenzi)
• Maneno ya kiutendaji yenye silabi moja yenye mkazo: viwakilishi, vielezi, nambari, vipimaji, vielezi na vihisishi

Maneno Yenye Silabi Nyingi

Sheria zifuatazo za mkazo zinatumika kwa maneno yote yenye silabi nyingi, ikijumuisha maneno ya kiutendaji na maneno yaliyotokana.

• Ikiwa neno linaishia na konsonanti, mkazo huangukia kwenye vokali ya mwisho.

barix (mvua), inatamkwa ba-rix [ba.'ɾiʃ]
pantalun (suruali, trauzers), inatamkwa pan-ta-lun [pan.ta.'lun]
kitabudom (maktaba), inatamkwa ki-ta-bu-dom [ki.ta.bu.'dom]

• Ikiwa neno linaishia na vokali, mkazo huangukia kwenye vokali ya pili kutoka mwisho.

piu (ndege), inatamkwa pi-u ['pi.u]
harita (ramani), inatamkwa ha-ri-ta [ha.'ri.ta]
Espanisa (Lugha ya Kihispania), inatamkwa es-pa-ni-sa [es.pa.'ni.sa]

Kama ilivyoelezwa hapo juu, sheria za mkazo zinatumika kwa maneno yaliyotokana pia. Neno lililotokana kitabudom (kitabu-dom), kwa mfano, linatamkwa ki-ta-bu-dom, na mkazo kwenye vokali ya mwisho tu, badala ya ki-ta-bu-dom.

Uingizaji Usioandikwa (Unwritten Epenthesis)

Uingizaji wa Konsonanti

Ingawa si bora, na huenda isitumiwe na wazungumzaji wa Kiswahili mara nyingi, kituo cha glota kisichoandikwa kinaweza kuingizwa kwa hiari kati ya vokali zozote mbili, iwe ndani au kati ya maneno.

poema (shairi), inatamkwa [po'ema] au [poʔ'ema]

Uingizaji wa Vokali

Ingawa sio bora, na huenda isitumiwe na wazungumzaji wa Kiswahili mara nyingi, vokali yoyote ya kati isiyo na mzunguko kama vile [ə] inaweza kuingizwa kwa hiari kati ya konsonanti zozote mbili au katika nafasi ya mwisho ya neno. Kama vokali ya kati, [ä] ya msingi inaruhusiwa pia kama uingizaji usioandikwa, ingawa hili ndilo chaguo lisilopendekezwa zaidi kwa kuwa lina uwezekano mkubwa wa kupunguza uelewekaji.

magneto (sumaku), inatamkwa [mag'neto] au [magə'neto]

asif (samahani), inatamkwa [a'sif] au [a'sifə]

Vokali na Konsonanti Maradufu

Vokali na konsonanti maradufu, iwe ndani ya maneno kama matokeo ya utohozi au kati ya maneno, kwa kawaida hutamkwa kwa urefu kidogo au hadi mara mbili ya zile moja. Kama inavyoonekana hapo juu, kibadala kinachoruhusiwa ni kuongeza kituo cha glota kati ya vokali maradufu na vokali ya kati kati ya konsonanti maradufu.

Vokali Maradufu

beeskri (andikwa), inatamkwa [be'eskri] au [beʔeskri]

semiisula (rasi), inatamkwa [semi:'sula] au [semiʔi'sula]

Konsonanti Maradufu

possahay (kuzuia), inatamkwa [pos:a'xaj] au [posəsa'xaj]

aselli (asilia), inatamkwa [a'sel:i] au [a'seləli]

r Maradufu

Ingawa r haiwezi kurefushwa kwa njia sawa na konsonanti nyingine, r maradufu inaweza kurefushwa kama mtetemo au kutamkwa kama r moja. Kwa kuwa mtetemo ni kibadala cha r moja, inawezekana kwamba baadhi ya wazungumzaji watatamka r na rr kama mtetemo, huku wengine watatamka zote kama mguso na bado wengine watatofautisha r moja kama mguso na r maradufu kama mtetemo. Kama inavyoonekana hapo juu na konsonanti zozote mbili zinazofuatana, chaguo la tatu katika kesi hii ni kuongeza vokali ya ziada kati ya miguso miwili.

burroya (jinamizi, ndoto mbaya), inatamkwa [bu'roja] au [bu'ɾoja] au [buɾə'ɾoja]

W na Y

Kumbuka: Kama mwanafunzi wa Globasa unaweza kuruka sehemu ifuatayo, ambayo ni mjadala tu wa jinsi Globasa inavyoshughulikia w na y.

Mkazo

Kama ilivyoelezwa hapo juu, w na y zinaweza kutamkwa kama vokali. Hata hivyo, kwa kuwa kitaalamu ni konsonanti hazisisitizwi kamwe.

Linganisha matamshi ya majina yafuatayo ya kipekee:

Maria, inatamkwa ma-ri-a [ma.'ɾi.a]
Maryo, inatamkwa ma-ryo ['ma.ɾjo] au ma-ri-o ['ma.ɾi.o]

Kuandika Maryo kwa y badala ya i inaruhusu mkazo kuhamishiwa kwa a, vokali ya pili kutoka mwisho herufi. Kwa mkazo kwenye vokali inayofaa, haileti tofauti katika Globasa iwapo Maryo inatamkwa kama silabi mbili, na y ya konsonanti (ma-ryo), au kama silabi tatu, na y inayotamkwa kama i isiyosisitizwa (ma-ri-o).

Difthongi (Diphthongs)

Globasa haina difthongi halisi. Hata hivyo, mchanganyiko ufuatao wa vokali pamoja na konsonanti unaruhusiwa: aw, ew, ow, ay, ey, oy. Mchanganyiko huu unaweza kutamkwa kama difthongi ingawa -w na -y kitaalamu zinawakilisha konsonanti za koda, badala ya vokali. Tunajua hili kwa sababu silabi (katika maneno ya kawaida) haziwezi kuishia na -w/-y pamoja na konsonanti nyingine. Kama ingekuwa hivyo, -w/-y ingeweza kuchukuliwa kuwa sehemu ya kiini. Badala yake, -w/-y huchukua nafasi ya konsonanti ya pekee ya mwisho wa silabi inayoruhusiwa. Inakubalika pia, kama kibadala kinachoruhusiwa, kwa -w na -y kutamkwa kama vokali huru, zisizosisitizwa.

Ewropa (Ulaya), inatamkwa ew-ro-pa [ew.'ɾo.pa]/[eu̯.'ɾo.pa] au hata e-u-ro-pa [e.u.'ɾo.pa]

Mkataba wa Tahajia

Mkataba ufuatao wa tahajia unatumika tu kwa maneno ya asili na si kwa maneno yaliyotokana. Karibu na vokali nyingine, Globasa hutumia i na u tu ikiwa hizi zimesisitizwa au ikiwa y na w haziruhusiwi na sheria za fonotaktiki. Katika matukio mengine yote, Globasa hutumia y na w badala ya i na u.

Katika maneno yafuatayo ya asili, i na u zimesisitizwa:

maux (panya), inatamkwa ma-ux [ma.'uʃ]
daifu (dhaifu), inatamkwa da-i-fu [da.'i.fu]

Katika maneno yafuatayo ya asili, sheria za fonotaktiki huruhusu i na u pekee:

triunfa (shinda), inatamkwa tri-un-fa [tri.'un.fa]
kruel (katili), inatamkwa kru-el [kru.'el]

Katika maneno yafuatayo ya asili, y na w, ambazo zinaweza kutamkwa kama vokali, hutumiwa kimakubaliano:

pyano (piano), inatamkwa pya-no ['pja.no] au pi-a-no [pi.'a.no]
cyan (samawati-kijani), inatamkwa cyan [t͡ʃjan] au ci-an [t͡ʃi.'an]
swini (nguruwe), inatamkwa swi-ni ['swi.ni] au su-i-ni [su.'i.ni]
trawma (kiwewe), inatamkwa traw-ma ['traw.ma] au tra-u-ma ['tra.u.ma]

Fonotaktiki za Maneno ya Kawaida

Kumbuka: Kama mwanafunzi wa Globasa unaweza kuruka sehemu hii ya mwisho kuhusu fonotaktiki, kwa kuwa hii ni maelezo tu ya muundo wa silabi za Globasa.

Globasa ina seti mbili za sheria za fonotaktiki, moja kwa maneno ya kawaida (sehemu hii) na moja kwa nomino za pekee (tazama sehemu inayofuata). Sheria za fonotaktiki kwa maneno maalum ya kitamaduni huchanganya seti zote mbili za sheria (tazama sehemu ya mwisho).

Sheria zifuatazo zinatumika kwa maneno ya kawaida.

Silabi

Silabi zinajumuisha: (mwanzo)-kiini-(mwisho).

Muundo wa silabi katika maneno ya kawaida ya Globasa ni (K)(K)V(K).

Mwanzo (Onset)

Silabi zinaweza kuwa na mwanzo au zisiwe na mwanzo. Katika Globasa, mwanzo unajumuisha konsonanti yoyote moja, au yoyote ya makundi yafuatayo ya Kl/Kr na Kw/Ky:

bl-, fl-, gl-, kl-, pl-, vl-
br-, dr-, fr-, gr-, kr-, pr-, tr-, vr-
bw-, cw-, dw-, fw-, gw-, hw-, jw-, kw-, lw-, mw-, nw-, pw-, rw-, sw-, tw-, vw-, xw-, zw-
by-, cy-, dy-, fy-, gy-, hy-, jy-, ky-, ly-, my-, ny-, py-, ry-, sy-, ty-, vy-, xy-, zy-

Kiini (Nucleus)

Silabi zote zina kiini. Katika Globasa, kiini kinajumuisha vokali yoyote moja: a, e, i, o, u.

Mwisho (Coda)

Silabi zinaweza kuwa na mwisho au zisiwe na mwisho. Katika Globasa, mwisho wa maneno ya kawaida unajumuisha konsonanti *yoyote* moja. Hata hivyo, tahadhari zifuatazo zinatumika:

Nafasi ya mwisho wa neno: Maneno ya kawaida katika Globasa yanaruhusu konsonanti zifuatazo tu katika nafasi ya mwisho wa neno: -f, -l, -m, -n, -r, -s, -w, -x, -y.

Sauti ya mwisho-mwanzo: Makundi ya konsonanti ya mwisho-mwanzo yanaweza kukubaliana au kutokubaliana kuhusu sauti: tekno (teknolojia) dhidi ya magneto (sumaku), epilepsi (kifafa) dhidi ya absorbi (fyonza), n.k.

Vizuizi vya mwisho-mwanzo: Makundi ya konsonanti yenye vizuizi viwili (-kt-, -pt-, n.k.) hayaruhusiwi katika maneno ya kawaida. Badala yake, maneno ya kawaida hufuata mtindo wa Kiitaliano na Kireno ambao huondoa konsonanti ya kwanza. Kwa maneno mengine, ikiwa silabi inaanza na kizuizi, silabi iliyotangulia haiwezi kuwa na kizuizi cha mwisho: astrato (dhahania), ativo (amilifu), otima (bora), n.k.

Tahadhari na w na y

Kiini-mwisho: Wakati w au y ziko kwenye mwisho, i wala u hairuhusiwi kwenye kiini. Kwa matokeo yake, michanganyiko ifuatayo ya kiini-mwisho na -w na -y **hairuhusiwi**: -iy, -iw, -uy, -uw. Michanganyiko mingine yote ya kiini-mwisho na -w na -y inaruhusiwa: -aw, -ew, -ow, -ay, -ey, -oy.

Kiini-mwanzo: Michanganyiko ya kiini-mwanzo iy na uw hairuhusiwi katika maneno ya kawaida. Kwa mfano, syahe (nyeusi) badala ya siyahe.

Mwanzo-kiini: Michanganyiko ya mwanzo-kiini wu na yi pia hairuhusiwi katika maneno ya kawaida.

Fonotaktiki za Nomino za Pekee

Nomino za pekee zina sheria za fonotaktiki zisizo kali sana.

Muundo wa silabi katika nomino za pekee za Globasa ni kama ifuatavyo: (K)(K)V(K)(K)

Mwanzo

Tazama sheria za fonotaktiki za maneno ya kawaida hapo juu.

Kiini

Tazama sheria za fonotaktiki za maneno ya kawaida hapo juu.

Mwisho

Mwisho wa nomino za pekee unaweza kuishia na konsonanti yoyote: Madrid (Madrid), n.k. Pia zinaweza kujumuisha hadi konsonanti mbili, ikiwa ni pamoja na katika nafasi ya mwisho wa neno: Polska (Poland), Budapest (Budapest), n.k. Vizuizi viwili vya mwisho-mwanzo vinaruhusiwa katika nomino za pekee: vodka (vodka), futbal (Soka la Marekani), n.k. Hata hivyo, vizuizi viwili ambavyo vinatofautiana tu kwa sauti haviruhusiwi na lazima vipunguzwe hadi konsonanti moja au kuongeza vokali ya ziada.

Tahadhari na w na y

Tahadhari ya kiini-mwisho kwa maneno ya kawaida inatumika pia kwa nomino za pekee. Wakati w au y ziko kwenye mwisho, wala i wala u hairuhusiwi kwenye kiini. Kama matokeo, mchanganyiko ufuatao wa kiini na mwisho na -w na -y **hairuhusiwi**: -iy, -iw, -uy, -uw. Mchanganyiko mingine yote ya kiini-mwisho na -w and -y inaruhusiwa: -aw, -ew, -ow, -ay, -ey, -oy

Hata hivyo, tofauti na maneno ya kawaida, nomino za pekee zinaruhusu michanganyiko ya kiini-mwanzo iy na uw (Kuweyti - Kuwait, n.k.) na michanganyiko ya mwanzo-kiini wu na yi (Wuhan - Wuhan, n.k.).

Fonotaktiki za Maneno Maalum ya Kitamaduni

Fonotaktiki kwa maneno maalum ya kitamaduni hufuata sheria za maneno ya kawaida katika nafasi ya mwisho wa neno na sheria za nomino za pekee mahali pengine: teriyaki (teriyaki), koktel (cocktail), bakugamon (backgammon), blakjaku (blackjack), jazu (jazz), nk.

Kumbuka: Kundi la konsonanti -ng katika nafasi ya mwisho wa neno, ikijumuisha kama inavyoonekana katika Pinyin, huongeza sauti ya ziada, badala ya kupunguzwa kuwa -n kama inavyoonekana katika maneno ya kawaida: yinyangu (yinyang).